قلعه دختر بشرویه
شهر بشرویه در شمال غرب استان خراسان جنوبی واقع شده است و با توجه به قرارگیری در مجاورت کویر، آبوهوای گرم و خشک دارد. این شهر بهدلیل حفظ بافت سنتی و بادگیرهای زیبای خود به شهر بادگیرها در خراسان قدیم معروف بود. بشرویه با وجود قدمت چند صد ساله میزبان تعدادی از مکان های دیدنی استان خراسان جنوبی محسوب میشود. یکی از این مکانهای دیدنی قلعه دختر بشرویه است که ما در ادامه قصد داریم بیشتر درباره آن صحبت کنیم.
قلعه دختر بشرویه کجاست؟
قلعه دختر بشرویه در ۱۴ کیلومتری غرب بشرویه و سه کیلومتری شمال غربی روستای رقه قرار دارد. این قلعه بر فراز کوهی مرتفع بنا شده است؛ بهطوری که حدود ۴۰۰ متر از سطح زمین ارتفاع دارد.
مسیر دسترسی
اگر قصد داشته باشید بهوسیله خودروی شخصی از مبدا بشرویه بهسمت قلعه دختر بشرویه حرکت کنید، در قدم نخست باید از طریق بلوار قائم آل محمد و کمربندی بشرویه وارد جاده بشرویه- رقه شوید. این مسیر ۱۹ کیلومتری در نهایت به روستای رقه ختم خواهد شد. قلعه دختر بشرویه در ۳٫۲ کیلومتری شمال غرب رقه قرار دارد. این مسیر تا نزدیک قلعه ماشینرو است؛ اما چند صد متر انتهایی را باید با پای پیاده طی کنید.
درباره قلعه دختر بشرویه
قلعه دختر بشرویه یکی از جاهای دیدنی بشرویه و از سالمترین قلعههای کوهستانی استان خراسان جنوبی است. قلعه دختر در ارتباط با سکونتگاههای کهن رقه و بشرویه شکل گرفته است و دژ دفاعی این منطقه باستانی محسوب میشود. این قلعه در ارتفاع ۴۰۰ متری از سطح زمین و ۱,۲۵۰ متری از سطح آبهای آزاد قرار دارد و یادگار ارزشمند دوره ساسانیان است.
شرایط بازدید قلعه دختر بشرویه
بازدید از قلعه دختر بشرویه کاملا رایگان است. توجه داشته باشید که برای رسیدن به قلعه باید ۴۰۰ متر از کوهی با شیب نسبتا تند بالا بروید؛ پس بهتر است آمادگی جسمانی را در نظر بگیرید و وسایل و لوازم موردنیاز را بههمراه داشته باشید.
تاریخچه قلعه دختر بشرویه
در خصوص سابقه تاریخی قلعه دختر بشرویه چندین نظریه وجود دارد. بر اساس یکی از نظریهها قلعه دختر بشرویه یکی از سلسله قلعههای بهجامانده از دوران ساسانی است که نمونههای مشابه آن همچون قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربتحیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر در دیگر شهرهای ایران نیز وجود دارند. مشابه این قلعهها علاوه بر ایران در کشورهایی نظیر جمهوری آذربایجان، هندوستان و لبنان نیز دیده شده است. همگی این قلعهها بر بالای بلندیها و نقاط صعبالعبور قرار دارند و اغلب از شیوه ساخت بناهای پیش از اسلام در ایران عهد ساسانی پیروی میکنند.
نظریه دیگر در مورد قدمت قلعه دختر بشرویه این است که این قلعه در دوره فعالیت فرقه اسماعیلیه بنا شده است. اگرچه سبک معماری قلعه دختر بشرویه با شیوه معماری و حتی موقعیت قرارگیری قلعههای اسماعیلی در ایران متفاوت است، این امکان وجود دارد که در دوران نفوذ اسماعیلیان به این منطقه مورد استفاده آنها بوده باشد. احتمالا این قلعه در زمره پناهگاههايی است كه فرقه اسماعیلیه در منطقه تون و طبس داشته است؛ چراکه مسير حركت و جاده ارتباطی تون به طبس سابقا از كنار همين محل میگذشت.
البته باید این نکته را اضافه کرد که آثار بهدستآمده از قلعه دختر بشرویه نشان میدهند که این قلعه قدمت هزار ساله دارد و در سالهای پیش از ورود اسلام، زندگی در آن جریان داشته است؛ پس به احتمال قوی این قلعه به عصر ساسانیان تعلق دارد. برخی از افراد محلی نيز اين نظريه را تائید میكنند که در قديم گبرها در این قلعه زندگی میكردهاند.
سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان بشرویه در خصوص قدمت این بنای باشکوه گفته است:
- در خصوص پیشینه تاریخی قلعه دختر این قلعه با توجه به نوع معماری که در پیسازی دیوارها و نحوه ساخت پوشش اتاقهای بالای کوه به چشم میخورد از جمله بناهای دوره ساسانیان و مربوط به قبل از اسلام است و در حدود ۱,۵۰۰ تا ۲,۰۰۰ سال قدمت دارد.
- لازم به ذکر است این قلعه بهلحاظ موقعیت قرارگیری و شرایط استراتژیکی خاصی که داشته در دوره سلجوقیان توسط فداییان اسماعیلیه مورد استفاده مجدد قرار گرفته است که باز هم میتوان به وجود بقایای معماری موجود در بنا و بازسازیهایی که بعدا در آن صورت گرفته است اشاره کرد. این احتمال نیز وجود دارد که قلعه حتی تا دوره افشاریه نیز مورد بهرهبرداری بوده است که این موردنیاز به پژوهش بیشتر دارد.
- و اما بحث گبرها، بهلحاظ تاریخی دوره تاریخی به این نام وجود ندارد و تنها باید اشاره کرد که نام گبرها را مسلمانان بعد از ورود اسلام به غیرمسلمانها نسبت دادهاند و در واقع یک نام است که بیشتر جنبه فرهنگ عامه دارد تا مستندات تاریخی و میتوان گبرها را همان اقوام ساسانی دانست.
دیدنی های اطراف قلعه دختر بشرویه
آسیاب های بشرویه
آسیابهای بشرویه یا پنج آسیاب در غرب بشرویه و در مسیر قنات قرار دارند. از تاریخ دقیق ساخت آنها هیچ مدرکی در دست نیست؛ اما بر اساس شواهد و وقفنامهها قدمتشان به حدود ۴۰۰ سال قبل بازمیگردد. این آسیابها به فاصله یک کیلومتر از یکدیگر قرار دارند و شما میتوانید در راه آسیابهای آبی آنها را یکی پس از دیگری ببینید. آسیابهای اول، دوم و پنجم متروک شدهاند و از كار افتادهاند. در ساخت این آسیابها از آجرهای مربع شکل، لاشهسنگ، ملاط شن و گچ و آهک، قلوهسنگ و ساروج استفاده شده است.
خانه تاریخی مستوفی
خانه تاریخی مستوفی یکی از خانههای تاریخی خراسان جنوبی است که در بشرویه قرار دارد. این بنا یادگار دوره قاجار محسوب میشود. خانه مستوفی که اوایل دوره قاجار و به درخواست مالکش یعنی شخص آقای مستوفی ساخته شد، دارای ایوانهای مجلل و ستوندار است. حضور این ایوانها در کنار سه بادگیر مرتفع، خانه مستوفی را به یکی از دیدنیترین بناهای تاریخی بشرویه تبدیل میکند. این بنا در پنجم تیر ۱۳۸۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۱۹۲۰ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قلعه اسماعیلیان
قلعه اسماعیلیان یکی از قلعههای معروف فرقه اسماعیلیان به شمار میرود و در ردیف جاهای دیدنی طبس قرار دارد. در زمان سلجوقیان که اسماعیلیان بر طبس مسلط شدند، قلعههای محکمی در کوههای پیرامون آن بنا کردند. قلعه اسماعیلیان طبس که از یادگارهای همان دوره محسوب میشود، بر فراز کوهی در مجاورت روستای خراوان احداث شده است. دورتادور قلعه را کوهها دربرگرفتهاند و هیچ افق بازی وجود ندارد. از چهار آبانبار درون قلعه، تنها یکی سالم باقی مانده و فقط پوشش گنبدی وسط آن از بین رفته است.
غار خونیک
غار خونیک در شمال شرق روستای خونیک و در ارتفاعات مشرف به روستا قرار دارد. ابزارهای سنگی کشفشده در این غار تقریبا ۳۰ هزار سال قدمت دارند که از آن جمله میتوان به انواع تیغههای سنگی که بهوسیله انسانهای عصر پارینه سنگی میانه تراشیده شدهاند، اشاره کرد. آثار زندگی در غار خونیک از دوران پارینه سنگی تا عصر اسلامی را شامل میشود. این آثار از طبقات زیر و رو شده غار در اثر زلزله به دست آمدهاند که خود موید قدمت زیاد این غار است. دیوارههای غار خونیک از سنگهای توروس تشکیل شدهاند که زیبایی ویژهای به محیط داخلی آن میدهند. این غار که از مکان های دیدنی قاین به شمار میرود، در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۹۵۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
غار حلوان
غار حلوان از دیدنی های شهرستان طبس در روستای حلوان است و در ۷۵ کیلومتری شمال غرب شهرستان طبس، در استان خراسان جنوبی قرار دارد. برای دسترسی به این غار باید مسیری ۱۵ کیلومتری را در جاده خاکی پس از روستای حلوان طی کنید. این غار برای پیمایش سختی زیادی ندارد و تنها در برخی نقاط احتیاج به طناب است. سن سنگهای غار حلوان را تقریبا ۱۶۰ میلیون سال تخمین زدهاند و به دوره ژوراسیک میانی نسبت دادهاند. با توجه به اینکه در این غار بقایای زیادی از استخوانهای حیواناتی مانند گوسفند، شتر، الاغ و پرندگان دیده میشود، شاید این مکان پناهگاه حیوانات درنده باشد.
قلعه حسن آباد
قلعهی حسنآباد فردوس که با نام قلعه دختر فردوس نیز شناخته میشود، از فرقه اسماعیلیان بهجای مانده است و به سدههای ششم و هفتم هجری قمری تعلق دارد. این قلعه که از جاذبه های گردشگری فردوس به شمار میرود، روی کوهی قرار گرفته و دارای چند حصار سنگی است و در آن آثاری از حمام، برج، بارو و میخهای بزرگ آهنی مشاهده میشود. همچنین این قلعه دارای تونلی آجری است که به کوه قلعه فردوس، یکی دیگر از قلعههای تاریخی اسماعیلیان متصل میشود و این راه زیرزمینی، این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون پیوند میدهند. در داخل این تونل زیرزمینی که پس از زمینلرزهی سال ۱۳۴۷ کشف شد، اجساد بسیاری از مردگان را یافتند که در کنار یکدیگر در داخل تونل چیده شده و دارای کفنهایی با آثار اسلامی و آیات قرآن بودند.
کوه قلعه فردوس
کوه قلعه فردوس، کوهی است که در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر فردوس قرار داشته و محل یکی از قلعهها و دژهای مهم اسماعیلیه و مرکز استقرار این فرقه در ایالت قهستان و در جنوب خراسان بزرگ بوده است. قلعه واقع در قله این کوه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و از جاهای دیدنی فردوس محسوب میشود. این قلعه در دوران آبادی دارای دو دیوار و حصار تو در تو و چند برج دیدهبانی بوده است. قلعه در شش سطح و به صورت پلکانی بر کوهی در جنوب فردوس بنا شده است. پلان چهار ایوانی موجود در شاه نشین قلعه و فضاهای مسکونی آن از زیباترین بخش های این قلعه است. قلعه از سه طرف به پرتگاه منتهی میگردد و تنها راه دسترسی به قلعه از طریق تنگه جنوب غربی کوه که شیب کمتری دارد امکان پذیر است. در قسمت های پایین تر قلعه آثاری از حوضهای آب دیده میشود که در صخرهها کنده شده است و امکان ذخیره آب باران و برف برای آن ممکن میگردد.
قلعه دختر شوسف
قلعه دختر شوسف در حدود پنج کیلومتری غرب شوسف و در میان کوههایی نسبتا بلند، بر فراز کوهی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر واقع شده است. این قلعه از لحاظ موقعیت، صعبالعبورترین قلعه شهرستان نهبندان بهشمار میرود. در درههای واقع در دو طرف این کوه جویباری روان است که در گذشته آب مورد نیاز اهالی قلعه را تامین میکرد. مصالح بهکار رفته در این قلعه را بیشتر سنگ و مقداری آجر با ابعاد ۳۰ در ۳۰ سانتیمتر تشکیل میدهند. قطعات سفالی مکشوف در این قلعه مربوط به دو دوره هستند؛ نوع اول سفالها شباهت زیادی به سفالهای دوران تاریخی قلعه نهبندان دارد و نوع دوم به دوران اسلامی بازمیگردد. بهطور کلی بررسی آثار سفالی قلعه بیانگر احداث آن در دوره ساسانی و استفاده از آن در دوران اسلامی، به ویژه اسماعیلیه است. عوامل طبیعی از جمله برف و باران و بهخصوص وزش بادهای محلی، باعث تخریب بخش زیادی از قلعه شدهاند و متاسفانه از تخریب عوامل انسانی نیز مصون نمانده است. این اثر که بهعنوان یکی از جاذبه های گردشگری نهبندان شناخته میشود، در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شمارهی ثبت ۶۴۳۴ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قلعه کوه قاین
سرزمین قهستان یا همان قائن امروزی یکی از تاریخیترین مناطق ایران است که تاریخ پرفرازو نشیبی را از سر گذرانده است. این سرزمین در دل کوههای خود دژهایی را دارد که روزگاری پناهگاه و جایگاه مبارزان بوده است. آرتاگوانا یکی از این دژها است که امروزه از مکان های دیدنی استان خرسان جنوبی محسوب میشود.
موقعیت جغرافیایی
قلعه کوه قائن یک اثر تاریخی مربوط به دوره سلجوقی است و از جاهای دیدنی قاین به شمار میآید. این قلعه یکی از پایگاههای عمده فداییان دوره اسماعیلیه است که در سه کیلومتری جنوب قائن بر فراز کوهی مشرف به شهر ساخته شده و از سمت جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود میشود. این دژ یکی از بزرگترین دژهای خراسان جنوبی است که سالها مرکز حکومت حکام ایالت قهستان بوده است. این قلعه بهعنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز را داشته و ساکنان قلعه توانستهاند چندین قرن در مقابل یورش و حمله دشمنان مقاومت کنند.
این دژ مشابهتی با قلعه آشیانه عقاب فیروز آباد مربوط به اوایل دوره ساسانی دارد. معماری و فرم طاقها، طاقچه ها و درگاههای به جا مانده قدمت آن را به دوره ساسانی تایید میکنند. اما برخی معتقدند این قلعه از قلاع به یادگار مانده از دوره هخامنشینی است، البته قاین با نام کاین در دوره ساسانی یکی از مناطق مهم لشکرخیز و امیرنشین این دوره بوده است. آنچه مسلم است قلعه فعلی روی ویرانههای قلعه قدیمی ساخته شده و بنای فعلی در عصر سلجوقیان به دستور قاضی حسین قاینی مرمت و بازسازی شده که از جانب حسن صباح مامور ترویج فرقه اسماعیلیه در قهستان و خراسان شده بود. این قلعه در اواخر قرن پنجم هجری بهعنوان مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب شد که این امر اهمیت و تسخیرناپذیری قلعه را نشان میدهد.
قلعه با تابعیت از ناهمواریهای کوه از دو بخش متمایز ساخته شده که یکی متعلق به سربازان و دیگری بخش امیرنشین بوده است. فضاهای داخلی آن شامل اتاقها، برجها، آبانبارهای متعدد و راهروهای ارتباطی است.
ساختمان قلعه پلان و نقشه مشخصی ندارد و با عوارض طبیعی كوهی كه روی آن واقع شده هماهنگ ساخته شده است. قلعه كوه حدود ۳۰۰ متر طول دارد و عمده مصالح به كار رفته در آن سنگ و ملات ساروج است. در سقف برخی از اتاقها از چوب استفاده شده و تمامی سطوح دیوارها و بدنه بیرونی حصارها و برجها بندكشی و درزگیری شده است. قابلتوجه است كه معمولا سقف اتاقهای قلعه از نوع شاخ بزی و ضربی است و ملات آنها از گچ و آهک است و برای تزیین برخی از دیوارهای داخلی از گچ وكاه استفاده شده است.
پس از گذر از در اصلی قلعه، دو اتاق كه در دو طرف ساخته شده است دیده میشود كه ابعادی حدود ۵/۲ در ۳ دارند و با ملات سنگ و ساروج ساخته و با سنگ پوشش شدهاند. احتمالا این اتاقها محل نگهبانی قلعه و در ورودی آن بوده است. در بخش شمالی قلعه مجموعهای از اتاقهای در هم فرو ریخته وجود دارد كه احتمالا محل اقامت نگهبانان و سربازان بوده است. در این بخش بقایای آبانباری به عمق ۵، طول ۴ و عرض ۳ متر از آجر وملات و گچ دیده میشود که كار تأمین آب مورد نیاز ساكنان این بخش را به عهده داشته است.
قلعه پایین را میتوان بزرگترین بخش قلعه به حساب آورد. در بازگشت از بخش قلعه پایین بهسمت قلعه میانی كم شدن عرض مسیر محسوس است كه در بخش شمالی قلعه میانی برج نیمگرد بزرگی همراه با چند اتاق در میان دیوارهای شرقی و غربی قلعه قرار گرفته است. بلندی دیوارها در این قسمت حدود ۱۲ متر است كه تماما از سنگ ساخته شده بودند. ارگ بلند یا بخش بالای قلعه روی بلندترین نقطه كوه ساخته شده است. بخش فوقانی ارگ محوطهای چهارگوش و پر از سنگهای شكسته و آوار در هم ریخته است.
در قرن ۵ این قلعه بهعنوان مركز فرماندهی و حراست دیگر قلاع قهستان به فرماندهی حسین قاینی انتخاب شد و تا زمان حملات ویرانگر مغولان به ایران در دست اسماعیلیان قرار داشت. با حمله هلاكو در سال ۶۵۴ به قهستان و سركوبی اسماعیلیان قلعه به دست مغولان افتاد و مهمترین نقشه و هدف هلاكو در رابطه با این قلاع ویران كردن كامل قلاع بود، به طوری كه مجددا قابل استفاده نباشد، اما بهعلت كثرت این قلاع و اندازه قلعه نتوانست بهطور كلی همه را ویران كند.
مشهور است خواجه نصیرالدین طوسی مدتها در این قلعه زندگی كرده و كتاب اخلاق ناصری خود را به نام ناصرالدین محتشم، فرمانروای قهستان و این قلعه، نامگذاری كرده است.
در سال ۱۸۷۲ میلادی دکتر بلوکه به اتفاق گلد اسمیت در بازدیدی از قائن، این قله را همان شهر آرتاگوانا میداند که در دوره هخامنشیان کاخ تابستانی سلاطین ایران بوده است. سرپرستی سایکس انگلیسی در سال ۱۳۱۱ شمسی قمری این نظریه را تایید میکند.
فرهنگ جغرافیایی ایران، جلد پنجم خراسان، اثر وزارت جنگ بریتانیا منتشر شده در سال ۱۹۱۰ میلادی نوشته است:
«قاین در گذشته آرتاگونا نام داشته و مورد بازدید اسکندر و سپاهیانش قرار گرفته، اما شهر کنونی همان شهری نیست که توسط ازبکها احداث شده است.»
در سال ۱۹۴۰ میلادی ادوارد چارلزییت در بازدید از این قلعه چنین میگوید:
«از تپههای واقع در جنوب شهر بالا رفتم تا از خرابههای قدیمی شهر بازدید کنم، دیوارها تماما از سنگ و ساروج ساخته شده و فضای نسبتا بزرگی را احاطه کرده بود».
در سال ۱۹۷۲ میلادی هیئت ژاپنی از دانشگاه هوکایدو به بررسی قلعه کوه قاین پرداختهاند.
متاسفانه قسمتهایی از این اثر مهم تاریخی توسط مردم و سودجویان تخریب شده و اگر اقدام مرمتی انجام نگیرد، کاملا نابود خواهد شد. همجواری قلعه با مجموعهای از دیگر آثار تاریخی و نزدیکی به شهر قاین میتواند این محل را به قطب بزرگ گردشگری خراسان جنوبی تبدیل کند.
این بنا در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۸۰۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
قلعه رستم خوسف
قلعه رستم خوسف در شهرستان خوسف، روستای گنج قرار دارد. قلعه بر فراز تپهای رفیع که بر جلگهی خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد. داخل قلعه، شش تالار وجود دارد که با طاقهای جناغی پوشش یافتهاند. در مرکز قلعه چاهی وجود دارد که عمق آن حدود هفت متر است و در جبههی جنوبی قلعه، آبانباری قرار دارد که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. در جبههی شمال شرقی قلعه پنج برج دیدهبانی وجود داشته که قابل تشخیص است. در محوطه این قلعه قطعات سفالهای لعابداری با رنگهای فیروزهای و ساده وجود دارند که به ادوار پیش و پس از اسلام مربوط میشوند.
این اثر از جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی به شمار میآید و در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۱۸۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
غار لکی آسپور
غار لکی اسپیور که با نام غار لکی آسپور نیز شناخته میشود، از دوران پارینه سنگی بهجای مانده است و در ۳۰ هزار سال قبل، انسان های نئاندرتال در آن سکونت داشتهاند. آثار مکشوف در این غار موید زندگی انسانها را تا عصر اسلامی است. با توجه به ابزار کشفشده، ساکنان این پناهگاه به شکار اشتغال داشتند. این غار دهانهای در حدود دو متر و فضای داخلی به طول ۱.۵ متر و عرض سه متر دارد. این اثر که در میان مکان های دیدنی قاین جای گرفته است، در تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۸۲ با شمارهی ثبت ۹۵۹۲ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
قلعه اسفزار
قلعه اسفزار در روستای اسفزار از توابع شهرستان سربیشه قرار دارد و از جاهای دیدنی بیرحند در فاصله ۴۸ کیلومتری شرقی آن است. در ساخت بنای قلعه، از خشت و گل استفاده کردهاند و هدف از احداث آن با حصار خارجی و برجهایی در چهار گوشه، دفاع در مقابل حمله مهاجمان و راهزنان بوده است. قدمت قلعه اسفزار به اواخر دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار برمیگردد.
غار دیو وزرق
غار دیو ورزق در نزدیکی روستای ورزق از توابع شهرستان قاین قرار دارد و غاری بسیار زیبا و صعبالعبور بهشمار میرود. دهانه غار نیم متر عرض دارد و با زحمت میتوان به درون آن راه یافت. طول غار نیز نزدیک به ۱۰۰ متر برآورد میشود و کف آن با ماسه و قندیلهای شگفتانگیزی خودنمایی میکند. استالاگمیتهای غار دیو با جلوههای خاص و طبیعت بکر دستنخورده چشمانداز زیبایی دارند و به همین دلیل است که این غار بهعنوان یکی ازجاهای دیدنی قاین شناخته میشود.
بسیار مفید وکاربردی